O czytaniu Ewangelii podczas nabożeństw godzin w Wielkim Tygodniu
W Kościele prawosławnym istnieje księga cerkiewno-liturgiczna, której zapisy ustanawiają porządek nabożeństw, regulują zasady łączenia nabożeństwa cyklu roku liturgicznego – ruchomego (paschalnego) i stałego, regulują reguły dotyczące postu, klasztornych wspólnot, posiłków i innych reguł cerkiewnego, i przede wszystkim klasztornego życia. Tą księgą jest Typikon (gr. Τυπικόν od τύπος — wzornik, reguła, ustaw). Wybrane rozdziały Typikonu były czytane w trakcie posiłków w refektarzach monasterskich na równi z pouczeniami świętych Ojców Kościoła. Znaczenie i autorytet Typikonu w Kościele prawosławnym był i jest na tyle wielki, że wszyscy mający otrzymać święcenia na poszczególne hierarchiczne stopnie kapłańskie (diakon, prezbiter biskup) składają przysięgę z obietnicą zachowywania reguł cerkiewnego ustawu (Typikonu).
W odniesieniu do Wielkiego Postu, Kościół w Typikonie formułuje przede wszystkim zasady liturgiczne i dodatkowo reguły dotyczące spożywania pokarmu. Te ostatnie stały się dzisiaj często pierwszoplanowe, chociaż w istocie są konsekwencją tych pierwszych – liturgicznych. I na nie warto zwrócić uwagę. Wielki Post w liturgicznym sensie polega na tym, że jego nabożeństwa znacząco różnią się od nabożeństw w nie-wielkopostnych okresach roku liturgicznego. Wielkopostne nabożeństwa wieczerni, wielkiego powieczerza, jutrzni i godzin kanonicznych znacząco różnią się od tych sprawowanych poza okresem Triodionu Postnego. Poprzez charakterystyczny śpiew, wystrój świątyni, ograniczenie śpiewu i zwiększenie czytań, kolorystykę szat Kościół podkreśla wyjątkowość tego okresu.
Jednak najistotniejszym w tym okresie jest to, że od poniedziałku do piątku każdego tygodnia Wielkiego Postu nie może być sprawowany sakrament Eucharystii – Święta Liturgia (wyjątkiem jest święto Zwiastowania, jeśli wypadnie w jeden z dni powszednich). Pozbawiając możliwości uczestniczenia w „pełnej” – tj. ze sprawowaniem Misterium Eucharystii – Boskiej Liturgii, Kościół nie pozbawia wiernych Wielkich Tajemnic Ciała i Krwi, umożliwiając ich przyjęcie w środę i piątek podczas Liturgii Uprzednio Uświęconych Darów.
Drugim elementem wielkopostnych nabożeństw wyróżniającym je z innych nabożeństw roku liturgicznego, jest brak czytań nowotestamentowych, brak radosnego i pocieszającego ogłaszania Dobrej Nowiny ze względu na czas pokajania oraz postny żal i skruchę. W okresie sześciu tygodni Wielkiego Postu od poniedziałku do piątku na żadnym z nabożeństw wielkopostnych nie są czytane fragmenty Nowego Testamentu – Ewangelie i Listy [1]. W tym okresie czytane są fragmenty Starego Testamentu: Księga Proroka Izajasza, Księga Rodzaju i Przypowieści Salomona.
W synaksarionie Wielkiej Soboty czytamy „Święta Czterdziesiątnica przewyższa wszystkie pozostałe dni w roku, ale jeszcze bardziej wielki od niej jest Wielki Tydzień … Tydzień ten nazywa się wielkim nie dlatego, że dni lub godziny są dłuższe od zwykłych, ale dlatego, że w ciągu niego […] dokonane zostały wielkie, przewyższające naturę cuda i niebywałe czyny Zbawiciela naszego” [2].
O szczególnym i wyjątkowym charakterze Wielkiego Tygodnia świadczą wszystkie nabożeństwa, które różnią się od nabożeństw całego roku liturgicznego i od nabożeństw wielkopostnych.
Zgodnie z regułami umieszczonymi w Typikonie przez pierwsze trzy dni Wielkiego Tygodnia, na nabożeństwie godzin powinny być przeczytane w całości Ewangelie według Mateusza, Marka i Łukasza oraz Ewangelia według św. Jana do słów „Teraz został uwielbiony Syn Człowieczy …” (J 13,31-32) to jest „…do początku świętych cierpień…”. Typikon podkreśla w następnym zdaniu „czyta się to w ciągu trzech dni, to jest w poniedziałek, wtorek, środę i kończy się w środę na dziewiątej godzinie”. W dalszej części Typikon wskazuje, jak należy dzielić poszczególne Ewangelie: „Według Łukasza są trzy czytania, pozostałych po dwa; w sumie wszystkich czytań dziewięć i nic ponadto” (zob. Typikon rozdz. 49) [3].
Wprowadzając czytanie czterech Ewangelii na nabożeństwach godzin, Kościół nie zadawala się krótkimi czytaniami Ewangelii na jutrzni i wieczerni, opisującymi wydarzenia poszczególnych dni. Poprzez wprowadzenie czytań Ewangelii w całości na nabożeństwie godzin w Wielkim Tygodniu, Kościół pragnie uzupełnić to, czego jako wyraz głębokiego smutku i bólu brakowało w pierwszych sześciu tygodniach Wielkiego Postu.
Uzasadnieniem czytania Ewangelii w dni poprzedzające pojmanie Chrystusa, Jego cierpienia i śmierć jest również fakt, że w te dni, każdego ranka Chrystus przybywał do świątyni jerozolimskiej i nauczał, o czym świadczą Ewangeliści. „I nauczał we dnie w świątyni, na noc zaś wychodził, by ją spędzić na Górze zwanej Oliwną. A cały lud wczesnym rankiem podążał do niego, aby go słuchać w świątyni” (Łk. 21, 37-38). Dlatego my również w te dni, przed zbawienną Paschą, słuchamy Ewangelii ukazującej całe życie Zbawiciela, wszystkie Jego dzieła, całe Jego nauczanie – słuchamy Dobrej Nowiny.
Należy zwrócić uwagę również na to, że w Wielkim Tygodniu czytane są na nabożeństwie szóstej godziny Księga Proroka Ezechiela zamiast Księgi Izajasza. Na wieczerni natomiast Księga Wyjścia (opis Paschy starotestamentowej), zamiast Księgi Rodzaju i Księga Hioba (Hiob jako praobraz Chrystusa), zamiast Przypowieści Salomona.
Prorok Ezechiel opisuje wizję chwały Boga i cztery istoty o twarzach człowieka, lwa, wołu i orła, które później zaczęto pojmować jako symbole czterech Ewangelistów. Ewangeliści zwiastują nam o kenozie Boga, jego uniżeniu i „posłuszeństwie aż do śmierci i to do śmierci krzyżowej” (Flp 2,8). Wizja chwały Boga i ukazanie uniżenia oraz kenozy Boga – to pozorne przeciwieństwo jest charakterystyczne i ważne dla wszystkich nabożeństw Wielkiego Tygodnia.
Typikon dopuszcza zasadę możliwości dokonywania określonego wyboru: „Jeżeli pozwoli przełożony, …” (cs. настоятель). Ta zasada często stosowana w parafiach, nie może jednak naruszać istoty nabożeństw oraz wewnętrznej logiki i ducha Typikonu. Może ona ograniczać reguły Typikonu, ale nie może ich zamieniać innymi. Istniejąca w niektórych parafiach i klasztorach praktyka czytania Ewangelii na nabożeństwach godzin już od drugiego tygodnia Wielkiego Postu, jest niezgodna z regułami Typikonu, gdyż narusza pokajanny i wielkopostny charakter codziennych (ros. повседневных) nabożeństw.
Najczęściej spotykany porządek czytań Ewangelii na godzinach kanonicznych:
- w poniedziałek Mt 1,1 – Mk 9,16 – podzielone na trzy części;
- we wtorek Mk 9,17 – Łk 16,18 – podzielone na trzy części;
- we środę Łk 16,19 – J 13,32 – podzielone na trzy części.
[1] Wyjątek stanowią święta ku czci św. św. czterdziestu męczenników z Sebasty i Odnalezienia Głowy św. Jana Chrzciciela, jeśli wypadną w dzień powszedni w okresie Wielkiego Postu i wówczas są czytane odpowiednie perykopy Nowego Testamentu przypisane dla tych świąt. Ze względu na te święta sprawowana jest również Liturgia Uprzednio Uświęconych Darów.
[2] Тродионъ, сиесть Трипеснецъ. Триодь Постная, Moskwa 2000, s. 483
[3] Типикон, сиесть Устав, Kijów 1906, гл. 49, «Во Святый и Великий Понедельник на утрени», 2-е «зри»), s. 504 na odwrocie.